ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ БЕЛСЕНДІЛІГІН АРТТЫРУДА ОЙЫН ӘДІСІНІҢ МАҢЫЗЫ

Егеменді еліміздің өсіп келе жатқан ұрпағын ойлы да іскер, өзіне - өзі сенімді, интеллектуалдық деңгейі биік азамат етіп тәрбиелеуде мектептің алатын орны ерекше. Бастауыш саты – білім, дағды, іскерліктің қалыптасуының бастамасы болып табылады. Біздің міндетіміз – жеке тұлғаны дамытып, білімге деген сенімін нығайту, оқуға қызығушылығын оятып, ынтасын арттыру.
Қазіргі заманғы ғылыми - техникалық үрдістің қарқыны білім беру жүйесінің алдына үлкен мақсаттар мен жаңа міндеттер жүктейді. Жас ұрпақты жан - жақты жетілген, ақыл - парасатты, ой - өрісі биік, бәсекеге қабілетті азамат етіп тәрбиелеу – қоғамымыздың ең өзекті мәселесі. Бұл әр мұғалімнің шығармашылық ізденіспен жаңаша істеуін қажет етеді.Ізденіспен жұмыс жасау үшін сыныптағы оқушылардың қызығушылығы қаншалықты деңгейде екенін анықтап, мониторинг жасау керек.



Білім негізі бастауыштан басталатыны белгілі. Бастауыш сынып оқушысы не нәрсені болса да білуге құмар, қолымен ұстап, көзбен көргенді ұнатады. Зейіндері тұрақсыз болғандықтан бір сарынды оқудан тез жалығады. Сондықтан оқу мазмұны мен тәрбие әдістерін жаңарту бағытында оқушыларға сапалы білім мен саналы тәрбие беру үшін жан - жақты іздене отырып, өз алдыма мынандай мақсат қойдым:«Оқушылардың сабаққа деген қызығушылығын, ынтасын оятып, танымдық белсенділіктерін арттыра отырып, шығармашылық қабілеттерін дамытуға жағдай жасау».
Танымдық белсенділік дегеніміз – оқушының оқуға, білімге деген ынта - ықыласының, құштарлығының ерекше көрінісі. Мысалы: мұғалімнің баяндап тұрған материалын түсіну үшін, оқушының оны зейін қойып тыңдауы, алған білімін кеңейтіп толықтыру үшін, өздігінен кітап оқуы, бақылау, тәжірибе жасау, жазу, сызу сияқты жұмыстар істеуі керек. Өйткені өтілген материалды саналы қайталауда, жаңадан білім алуда, оның жолдары мен дағдыларына үйренуде белсенділіксіз мүмкін емес. Яғни оқушылардың белсенділігі ауызша, жазбаша жұмыстарда, бақылау эксперименттер жүргізу жұмыстарында, бір сөзбен айтқанда, оқу үрдісінің барлық кезеңінде қажет.
Ал, «таным – ойдың білмеуден білуге қарай дәл емес, білуден неғұрлым толық дәл білуге қарай ұмтылатын ой - өрісінің күрделі үрдісі».
Танымдық белсенділік көп түрлі тұлғалық қатынастардың қалыптасуымен тығыз байланысты. Танымдық әрекеттің белгілі бір ғылым саласымен таңдаулы қатынасы, танымдық әрекеті, оларға қатысу және қатысушылармен танымдық қарым - қатынасы маңызды келеді. Сонымен бірге, адамның барлық жоғарғы таным процестерінің өзінің даму деңгейінен белсендіруде танымдылық белсенділік тұлғаның шындықты қайта құру әрекеті нәтижесінде ұдайы ізденіске жетелейді.
Баланың жеке тұлғасында танымдық белсенділігінің дамуы бес - алты жас аралығында қарқынды келеді. Бұл әсіресе баланы логикалық тапсырмаларды белсенді орындауы, жауап кілтін табуға ширақ келуі, білуге деген ұмтылысы танымдық ойындар арқылы оқу әрекетінің міндеттерін шешуде айқын көрінеді.



Оқуүрдісіндеоқушыныңбелсенділігі, негізіненекітүрлісипаттаболады:сыртқыжәнеішкібелсенділік.
Сыртқыбелсенділікдегеніміз – оқушыәрекетініңсыртқыкөріністері (белсендіқимылқозғалыстары, практикалықәрекеттері, мұғалімгезейінқойыпқарауы, әрекеті т. б.) бірақ осы кездеолбасқанәрсеніойлапотыруы да мүмкін.
Оқушыныңішкібелсенділігінеоныңбелсендітүрдеойлауәрекетіжатады.
Оқушыбелсенділігіқандайболғанда да ой дербестігінесүйенеді.
Оқытуүрдісіндеоқушылардыңбелсенділігіндамытудымақсатеткенмұғалімсабақтыңбарлықкезеңдеріндеолардың ой дербестігіндамытуғатырысады.
Оқушыдабелсенділікбірқалыптаболмайды, оныңқарапайымжәнекүрделішығармашылық т. б. белсенділіктүрлеріболады.

Соңғысыоқушыныңлогикалықойлауқабілеті мен дербестігінкерекетеді.
Оқушылардажасерекшеліктерінежәнепсихикалық даму дәрежесінеқарайбелсенділіктіңбірнешетүріқалыптасыпдамиды: қимыл, сөйлеу, ойлау, таным, өзін - өзітәрбиелеу, қызығушылық, шығармашылық т. б. белсенділіктер.
Мұғалімніңшығармашылықізденісініңеңбастысы – оқушыныңойлауқабілетіндамытужәнеоқуғадегенынтасынқалыптастыру.
Баланы бастауышсыныптарданбастапшығармашылықойлауға, қалыптантысшешімдерқабылдайалуға, практикалықәрекеттергедайынболуғаәкелудіңжолдарынкөрсетукерек.
Шығармашылық – бүкілтіршіліктіңкөзі. Адам баласыныңсөйлейбастағанкезіненбастап, бүгінгікүнгедейінжеткенжетістіктерішығармашылықтыңнәтижесі. Бұғанбүкілхалықтық, жалпыжәнежекеадамныңшығармашылығыарқылыкелдік. Әржаңаұрпақөзінедейінгіұрпақтыңқолжеткенжетістіктерінмеңгеріпқанақоймай, өзіс - әрекетіндесолжетістіктердіжаңажағдайғабейімдей, жетілдіреотырып, барлықсаладатаңғажайыптабыстарғақолжеткізеді.
Оқуматериалынтереңмеңгеруге тек оқушыларменжүргізетінжаттығужұмыстарыныңнәтижесіндеқолжеткізугеболады. Сондықтанмұғалімоқушылардыңтанымдыққабілетіндамытудамынақағидаларғасүйенеді:

1. Жаттығужұмысыпәнніңмәніне, тақырыпқалогикалықбайланыстаболуыкерек.
2. Жаттығуларғасұрақтаржүйесіоқушылардыңойлауқабілетіндамытарлықтайболуытиіс.
3. Жаттығужұмысысабақтыңбарлықкезіндеболуыкерек. Жаңасабақтытүсіндіруде, бекітукезінде, білімдітексеруде, сондай - аққайталауда да қолданылады.
Қазіргітаңдабілімсаласыныңалдындадайынбілімді, дағдылардымеңгеретін, қайталайтынғанаемес, шығармашылықбағыттажұмысістейтін, тыңжаңалықтарашатын, біртумаойлауқабілетіменерекшеленетінжекетұлғақалыптастыруміндетініңтұрғаныбаршамызғабелгілі. Осы орайда, оқушылардыңшығармашылықмүмкіндіктеріндамытудыңмаңыздымәселеекендігітуындайды.

Ғылымизерттеулергесүйенетінболсақ, оқушышығармашылығындамытуда«шығармашылықтапсырмалар» үлкенрөлатқарады. Шығармашылықтапсырмаретіндебізоқушыданұдайытекақпаратөндіруемес, шығармашылықтыталапететінтапсырмалардықарастырамыз. Себебітапсырмаларбелгісіздіктіңкішіжәнеүлкенэлементтеріненжәнебірнешедұрысжауаптардантұруымүмкін. Шығармашылықтапсырмакез - келгенинтерактивтіәдістіңмазмұны мен негізінқұрайды. Оныңайналасындажариялылық пен ізденімпаздықтыңнегізіпайдаболады. Шығармашылықтапсырмалароқубарысынаүлкенмағынаберіп, оқушылардыынталандырады.

Шығармашылық тапсырма жеке дара күйінде мұғалімдер үшін де шығармашылық тапсырма болып қалады. Шығармашылық тапсырмалар мына төмендегі талапқа сай болуы керек:
1) Бір мағыналы және тым қарапайым жауабы немесе шешімі болмайды;
2) Оқушыларға тәжірибелік тұрғыдан пайдалы болып табылады;
3) Оқушылардың өмірімен байланыста болады;
4) Оқушылардың қызығушылығын тудырады;
5) Оқытудың мақсатына барынша сай келеді.

Әр сабағымды қызықты, өзгеше өткізу үшін, әр пән бойынша көптеген жұмыстар жасауға тура келеді.Соның ең тиімді тәсілі-ойын.

Ойынның бірнеше түрлері бар: қимыл- әрекеті, логикалық, ұлттық, грамматикалық, дидактикалық, рөлді- сюжетті. Тиімді қолданылған ойынның түрлері оқытушының түсіндіріп отырған материалын, оқушылардың зор ынтамен тыңдап, берік меңгеруіне көмектеседі. Өйткені, төменгі сыныптағы оқушылардың аңсары сабақтан гөрі ойынға ауыңқырап тұрады. Қызықты ойын түрінен кейін олар тез серігіп, тапсырманы ықыласпен орындайды.Ойын кезіндегі баланың психикалық ерекшеліктері өзгереді, олар ойланады, ерік қасиеті артады, эмоциялық әсері пайда болады, қиял елестері дамиды, белсенділігі артады. Сабақ барысында ойын түрлерін дидактикалық әдіс ретінде пайдаланудың маңызы зор. Бала ойын арқылы өзі өмір сүріп отырған белгілі бір әлеуметтік ортадағы норма мен әрекетті қабылдайды.
Ойын арқылы баланың бойына адамгершілік қасиеттермен қатар білімге, өнерге құштарлығы қалыптасады. Тіпті нашар оқиды-ау деген оқушылардың өздері де ойын түрлері араласқан сабаққа зер салып, ынталана түседі. Оқушылар жолдастарынан қалып қоймау үшін сабаққа белсенді қатысып, қойылатын сұрақтарға жауап іздеп, ойлана бастайды. Сабақта ойын түрлерін пайдалану оқушылардың ой-өрісін дамытуға әсер етеді.
Тілдің дамуына да, ақыл-ой дамуына да әсер етеді, бала ойын үстінде заттар мен іс-әрекеттерді жалпылауды, сөздің жалпылама мағынасын қолдануды т.б. үйренеді. Ойын арқылы ұйымдастырылатын сабақ балаларға жеңіл әрі тартымды, түсінікті болады. Оқытудың түпкі мақсаты- оның сапалы болуы, яғни сабақтың түрлері мен әдістерін, мазмұнын жетілдіруге, оның әдіскерлік, танымдық, білімдік, тәрбиелік жағынан сапалық жаңа деңгейге көтеру. Ойын түрін оқу үдерісінде пысықтау, жаңа сабақты пайдалану тиімді. Ойын түрі сабақтың тақырыбы мен мазмұнына неғұрлым сәйкес алынса оның танымдық, тәрбиелік маңызы да арта түседі.Баланың әдепті, көрегенді, қайырымды болып өсуі қоршаған ортасына, үлкендерге байланысты екені мәлім. Ойынқызметініңтағыбіререкшелігі- оныңөзәрекеттіксипаты. Балаларойыншығарушылар, ойындыжасаушыларболыптабылады. Оларжоғарыдаайтылғандай, ойындаөздерінемәлімөмірқұбылыстары мен оқиғалартуралыбілімдерінбейнелейді, оларғаөздерініңқатынастарынбілдіреді. Ойынныңқұрылымдықэлементтері: ойынныңтүпкіниеті, сюжеті, немесемазмұны, ойынәрекеттері, рөлдер, ойынныңөзінентуатынжәнебалаларжасайтыннемесеересектерұсынатынойынережесі. Бұлэлементтерөзаратығызбайланыстыжәнеойындаойындабалалардыңөзіншебіріс- әрекетіретіндекөрсетеді.
Ал белгілі педагог М.Жұмабаев « бірсабақтан бала күштіәсералуыүшінбаланыңсолсабаққақұмарыболуышарт. Баланы құмарқылуүшінмұғалімөзіқұмарыболуыкерек» — дейді. Соныменбірге бала бірзатпентанысқанда, сыртқысезімдердіңкөбіқатынасса, олзатұмытылмайды. Мысалы, бірзаттыңтүрін де көрсет, дыбысын да естірт, ұстатып та көр, иіскет, дәмінтатқыз, сипат, суретінсалғыз, қызықтыр, баланыңжаратылысыныңөзіосынытілейді. Бала өзініңестігеннәрсесінкөргісікеледі, көргеннәрсесінұстағысыкеледі. Ұстағаннәрсесініңдәмінтатқысыкеледі. Осы жолдыұстағандабаланыңбіліміберікболадыдегенпікірдіайтады.
Оқушықарастырғанда В. П. Беспальконың ІҮ деңгейінеяғнишығармашылықдеңгейгетоқталуқажет. Мұндаәроқушыөзіндікшығармашылықжұмыспенайналысады. Оқушыойынғақызығуарқылышығармашылықтапсырмалардыжеңіләрібелсендітүрдеорындайды.
А. И. Субетто: «Ойын - әркезбақыттыөмірүлгісі. Ойынтудырушы, тудыраотырыпшығармашылықтыөрнектейді, адамдышығармашылыққадаярлағандайөмірге де дайындайды» десе, В. А. Сухомлинский: «Ойынкезіндебалаларалдындаәлем, дүниеайқындалады, жекетұлғаныңшығармашылыққабілетіашылады. Ойынсызтолықмәндіақыл - ойдыңдамуыболмайды, болуымүмкін де емес» деген. Ойын - өзалдынаоқытуүрдісі, жеткіншектердіеңбеккедайындаудыңбелсендіқұралы.
Ойын сабақтары түрлерін таңдап алу, оны жүргізу мұғалімнен үлкен шығармашылық ізденісті талап етеді.
Пайдаланған әдебиеттер:
1.Р.М.Қоянбаев «Педагогика»Алматы 2003ж
2.Р.М. Қоянбаев.Ыбырайымжанов Қ.Т. «Педагогикалық сөздік» Түркістан 2006
3.Ә.С.Әмірова, Г.Т.Назаралиева «Педагогткалық технологияларды оқу-тәрбие үрдісінде пйадалану әдістемесі»Алматы 2011ж
4.Найманбаева К.Қ, Игисинов Т.Қ. «Заман ұстазының келбеті» Алматы 2009ж
5.Б.И.Иманбекова, Ф.Т.Саметова «Бастауыш мектепте оқу-тәрбие үрдісін ұйымдастыру»Алматы 2004ж

Оқушы қарастырғанда В. П. Беспальконың ІҮ деңгейіне яғни шығармашылық деңгейге тоқталу қажет. Мұнда әр оқушы өзіндік шығармашылық жұмыспен айналысады. Оқушы ойынға қызығу арқылы шығармашылық тапсырмаларды жеңіл әрі белсенді түрде орындайды.
А. И. Субетто: «Ойын - әркез бақытты өмір үлгісі. Ойын тудырушы, тудыра отырып шығармашылықты өрнектейді, адамды шығармашылыққа даярлағандай өмірге де дайындайды» десе, В. А. Сухомлинский: «Ойын кезінде балалар алдында әлем, дүние айқындалады, жеке тұлғаның шығармашылық қабілеті ашылады. Ойынсыз толық мәнді ақыл - ойдың дамуы болмайды, болуы мүмкін де емес» деген. Ойын - өз алдына оқыту үрдісі, жеткіншектерді еңбекке дайындаудың белсенді құралы. Ойын сабақтары түрлерін таңдап алу, оны жүргізу мұғалімнен үлкен шығармашылық ізденісті талап етеді.

Қоғамдағы өзгерістерге сәйкес оқушыларға бүгінгі таңда тиянақты білім беріп, танымдық қабілетін дамыту, танымдық белсенділігін арттыру үшін олардың әр пәнге қызығушылығын, өздігінен даму дағдыларын қалыптастыру, ізденімпаздыққа, шығармашылыққа тәрбиелеу – мектептің басты міндеті. Бастауыш сынып оқушыларын жан - жақты дамытып, қоғам құрылысына белсене қатысуға әзірлеу мектепте оқыту және тәрбиелеу арқылы жүзеге асады.
Оқушылардың оқу - танымдық іс - әрекеті белсенділігін қалыптастыруда олардың қабілеттерін дамытуға, танымдық жан қуаттарының оянуына ықпал етіп, ізденіс, талабын ұштауға білім деңгейін жетілдірудің маңызы ерекше. Оқушылардың оқу - танымдық іс - әрекеті – күрделі процесс. Ол іс - әрекет мақсатын, мазмұны мен қорытындысын, түрлері мен әдістерін, мотивтерін, деңгейлерін қамтиды.

Оқу үрдісі оқушылардың оқу - танымдық әрекеті негізінде жүзеге асады, ал оқу - танымдық әрекеті негізінде оқушылардың танымдық белсенділігі қалыптасады. Белсенділіктің ең жоғары көрінісі оқушылардың алған білімдерін өмірде пайдалана білуі болып табылады. Танымдық белсенділік оқушының оқуға, білуге деген ынта - ықыласының, құштарлығының ерекше көрінісі.
Сабақ барысында оқушының бойында танымдық белсенділік пайда болса, сонда оқушыларда ақыл - ой қабілеттерінің мынандай элементтері дамиды: зеректік, зейіндік, байқағыштық, ойлау мен сөйлеу дербестігі, қызығушылығы т. б.

Танымдық іс - әрекет оқушылардың негізгі іс - әрекеті болып табылатын күрделі үрдіс бола отырып, ол оқушы міндеттерінің шешіліп, мақсаткерлік, мотив, танымдық ақпаратты қабылдаудан бастап, күрделі шығармашылық үрдістің қалыптасуымен аяқталатын түрлі сезімдік көріністермен т. б. сипатталады.
Бұл қызыға оқыту мен тәрбиелеу нәтижесінде қалыптасады. Оны қалыптастырудың негізгі жағдайлары:
- оқытудың мазмұны, ғылым мен техниканың соңғы табыстары, бұрыннан білетін мағлұматтың жаңа қырынан ашылуы;
- оқушылардың таным әрекетін ұйымдастыру формалары, құралдарын және әдістерін жетілдіру.

Бұған жататындар сабақта қолданылатын көрнекі құралдардың тиімділігін арттыру, танымдық ойындар ұйымдастыру, пәнаралық байланыстарды тудыру, оқушылардың өздігінен орындайтын жұмыстарын тиімді ұйымдастыру, білім тексеру мен бағалаудың алуан түрлерін ұтымды пайдалану арқылы оқытудағы кері байланысты жетілдіру.
- Мұғалім мен оқушы, оқушы мен оқушы арасындағы қарым - қатынасты сыйластық ізеттілік түрінде орнатып, жүрек жылынуының болуын қамтамасыз ету. Оқушыларды шығармашылық жұмысқа баулып, олардың белсенділігін және қызығушылығын арттыру үшін мұғалім келесі әдіс - тәсілдерді қолдануына болады:

ID: 426 | Просмотров: 6455